تنش در روابط ايران و مصر در دو سطح متفاوت، تحلیل روز

در حالي که پيش­بيني مي­شد پس از سفر مکرر مقام­هاي ايراني از جمله حدادعادل ریيس سابق مجلس شوراي اسلامي ايران و علي لاريجاني ریيس فعلي مجلس به قاهره و ديدار با مقام­هاي مصري شمارش معکوس در روابط ايران و مصر آغاز شود، فيلم اعدام فرعون که توسط بخش خصوصي در ايران تهيه شده بود، همه‌چيز را برهم زد.

فيلم اعدام فرعون فيلمي است که توسط يک مستندساز ايراني با حمايت ستاد پاسداشت شهدا ساخته شده و در آن شماري از تحليلگران درباره ترور انور سادات، ریيس جمهوري اسبق مصر که توسط خالد اسلامبولي ترور شد، به همراه پخش فيلم­هاي منتشرنشده­اي از وي به اظهارنظر مي­پردازند. اين فيلم روندي انتقادي عليه انور سادات دارد و وي را به دليل امضاي معاهده کمپ­ديويد، خائن توصيف مي­کند، اما با وجود اين که اين فيلم توسط بخش خصوصي ساخته‌شده و سازنده آن نيز هيچ ارتباط رسمي با دولت ايران ندارد، جنجال گسترده­اي را در مصر به وجود آورده به گونه­اي که برخي از کارگردانان و هنرمندان مصري خواستار قطع رابطه با ايران شدند و از دولت کشورشان خواستند نماينده حافظ منافع مصر در ايران را به قاهره فراخواند و نمايندگان ايران را نيز از کشور خارج کنند. پيش­بيني مي­شد با گذشت نزديک به يک ماه از اين اتفاق، جو ملتهب ناشي از پخش اين فيلم آرام شود، اما چنين نشده و مطبوعات مصري همچنان عليه تهران مطلب منتشر مي­کنند.

سيد محسن حکيم مشاور ارشد سيد عبدالعزيز حکيم ریيس مجلس اعلاي اسلامي عراق که به تازگي از سفر مصر بازگشته در اين باره به ديپلماسي ايراني گفت: ما در آنجا درباره روابط ايران و مصر به گفت‌وگو نپرداختيم، اما کاملاً مشخص بود که فضا به نفع ايران نيست، فضا کاملاً ضدايراني شده بود و عامل اصلي آن نيز همين فيلم اعدام فرعون بود که توسط يک کارگردان ايراني ساخته شده بود. در کنفرانس­هاي مطبوعاتي، روزنامه­نگاران و خبرنگاران با عصبانيت درباره آن صحبت مي­کردند و از وزارت امور خارجه مصر دایما مي­خواستند که نسبت به اين موضع واکنش صريح نشان دهد. از وي پرسيديم که آيا اين موضوع تاثيري در روابط عراق و مصر و روند مذاکرات شما با آنها نداشت، ايشان پاسخ داد: روابط ايران و مصر ربطي به ما ندارد. ما درباره عراق به قاهره سفر کرده بوديم و بيشتر صحبت­ها هم درباره روابط عراق و مصر و چگونگي بهبودي روابط بين بغداد و قاهره بود.

پيش از اين، خانواده انور سادات تهديد کرده بود که از دولت ايران براي تهيه اين فيلم شکايت مي­کند. جمعي از مستندسازان و کارگردانان مصري نيز تهديد کرده­اند در اقدامي تلافي­جويانه فيلمي درباره امام خميني(ره) خواهند ساخت. محمدحسن الفي، سردبير روزنامه الوطني اليوم و سخنگوي رسمي حزب حاکم مصر با تاييد اين خبر گفت: توليد فيلمي در پاسخ به ساخت فيلم اعدام فرعون به زودي آغاز مي­شود. ممدوح الليثي ریيس سنديکاي فيلمسازان مصر نيز فيلم اعدام فرعون را بي­ادبي دانسته که بر پايه مشتي دروغ ساخته شده است. وي از ايراني­ها خواست، در ساخت چنين فيلم‌هايي تجديدنظر کنند و اجازه ندهند چنين اتفاقاتي روابط ايران و مصر را تيره کند. وي در اين باره گفت: سادات يک قهرمان حقيقي بود، اگر سادات نبود صحراي سينا به مصر پس داده نمي­شد. اکنون رويه سادات خط‌مشي سوري­ها و فلسطيني­ها شده است. چرا جمهوري اسلامي ايران به سوريه و فلسطين چنين انتقادهايي نمي­کند. وحيد حامد فيلم­نامه­نويس مشهور مصري نيز معتقد است: نبايد به کار ايراني­ها پاسخ سياسي و رسمي داد. کار آنها را بايد با کارهاي فرهنگي و سينمايي همانند خودشان پاسخ دهيم.

اشاره او مستقيماً به فيلمي است که قرار است درباره امام خميني(ره) ساخته شود. وي همچنين گفت: فيلم اعدام فرعون يک فيلم تبليغاتي است و نبايد با آن به عنوان يک کار هنري برخورد شود. اين فيلم بازده سياست يک کشور است، يعني منعکس‌کننده ديدگاهي است که ايرانی‌ها از مدت‌ها پيش به آن اعتقاد داشته­اند تا آنجايي که نام اسلامبولي را روي يکي از خيابان‌هاي خود گذاشته­اند. اما برخلاف تصور، واکنش گروه­هاي اسلامگرا در مصر نيز نسبت به اين رويداد مثبت نبود. آنها هم سياست­هاي ايران را در ساخت چنين فيلم­هايي نکوهش کردند. يکي از رهبران الجماعه الاسلاميه که نخواست نامش فاش شود و خود نيز در عمليات ترور انور سادات مشارکت داشت، از اين که سادات را يک خائن معرفي مي­کنند، بسيار انتقاد کرد و گفت: وي مرد بزرگي است که قهرمان پيروزي جنگ اکتبر بود و بايد به وي احترام گذاشت. وي درباره خالد اسلامبولي نيز مي­گويد: قاتل سادات، جوان خوب و نيک‌صفتي بود. وي هنگامي که رييس‌جمهور سادات را ترور کرد، تصور داشت که دست به عمل شايسته­اي مي‌زند، اما من معتقدم اگر اکنون زمان به عقب بازگردد مشابه آن حادثه اتفاق نخواهد افتاد.

سادات بيشترين آزادي­ها را به جنبش­ اسلامي داد، ولي اين جنبش نتوانست از اين آزادي‌ها به خوبي استفاده کند. در اين ميان، روزنامه‌هاي پرتيراژ مصر مخصوصاً روزنامه‌هاي «جمهوري» و «روز اليوسف» هجوم گسترده‌اي را عليه ايران به بهانه اين فيلم آغاز کرده‌اند و مدعي شده­اند جمهوري اسلامي ايران بيش از اسرایيل موجوديت اعراب را تهديد مي‌کند. تنش در روابط ايران و مصر به جايي رسيد که بازي دوستانه ايران و مصر به همين بهانه لغو شد و دفتر شبکه العالم در مصر نيز به دستور دولت مصر تعطيل شد. اما واکنش وزارت امور خارجه مصر نسبت به اين موضوع متفاوت بود. گويا جنجال­هاي رواني اين موضوع را به گردن مطبوعات مصر انداخته­اند و خود سياست ديگري را در پيش گرفته­اند.

به هر حال کار ديپلماتيک و کارهاي بين­المللي، ادبيات و راه و روش خود را دارند. وزارت امور خارجه مصر ساخت فيلم اعدام فرعون را به شدت محکوم کرد، اما حسام زکي سخنگوي آن گفت: اين موضوع نبايد به حدي برسد که به روابط ديپلماتيک ايران و مصر ضربه وارد کند. اطلاعات به دست‌آمده حاکي از آن است که اين فيلم در سينما و يا حتا در تلويزيون ايران پخش نشده است. از اين‌رو اميدواريم که ديگر در ايران چنين اقداماتي انجام نشود. وزارت امور خارجه مصر نيز اعلام کرد: از عالي‌ترين ديپلمات ايران در مصر خواسته است که از تشديد بحراني که در پي ساخت فيلم اعدام فرعون به وجود آمده اجتناب کند و نگذارد، اين فيلم تاثير سویي بر روابط ايران و مصر بگذارد. تامر خليل، معاون وزير امور خارجه در امور آسياي وزارت امور خارجه مصر به سيدحسين رجبي، حافظ منافع ايران در قاهره اطلاع داده است که فيلم اعدام فرعون بازتاب گسترده­اي در مطبوعات مصري داشته و مي­تواند تاثير سویي بر روابط دو کشور بگذارد. وي در نامه خود آورده است که چنين کارهايي به هيچ‌وجه به صلاح نيست و ايران بايد حساسيت­هاي مصري­ها را درک کند.

فيلم اعدام فرعون مي­تواند تاثیر منفي بر روابط ايران و مصر بگذارد. وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ايران معتقد است: باني توليد فيلم اعدام فرعون يک موسسه غيردولتي بوده و موضوعات مطرح‌شده در اين مجموعه، ارتباطي با مواضع رسمي تهران ندارد. طبعاً موضع رسمي جمهوري اسلامي ايران را بايد در سخنان مسوولان کشور جست‌وجو کرد. به اعتقاد وزارت امور خارجه کشورمان، باني توليد اين فيلم يک موسسه غيردولتي بوده و با توجه به فضاي آزادي بيان و رشد انجمن­هاي مردم‌نهاد در جمهوري اسلامي ايران، چنين مجموعه­هاي مستندي از سوي موسسه­هاي خصوصي ساخته مي­شود و موضوعات مطرح‌شده در آنها نيز ارتباطي با مواضع رسمي تهران ندارد. مسوولان وزارت امور خارجه معتقدند: با توجه به تاکيدات مکرر مسوولان ايراني و مصري بر مناسبات متين دو کشور در سال­هاي گذشته روابط ايران و مصر در حوزه‌هاي مختلف پيشرفت داشته و افکار عمومي ايران و مصر نيز بر آن اتفاق‌نظر دارند.

به اعتقاد آنها عدم توجه ايران به جوسازي­هاي برخي رسانه‌هاي عربي نمايانگر عزم جدي تهران و قاهره بر تعميق مناسبات دو کشور است و رويکرد جمهوري اسلامي ايران در خصوص روابط با مصر همواره رويکردي مبني بر احترام متقابل بوده است. در واکنش به اظهاراتي که از مقام­هاي آگاه وزارت امور خارجه و دفتر حفاظت از منافع ايران در قاهره نقل شده، فيروز رجايي‌فر مديرکل ستاد پاسداشت شهدا با صدور بيانيه‌اي که در سايت قدس نيوز منتشر شد، گفت: فيلمي که ما ساختيم خارج از چارچوب‌ها و مواضع نظام نبوده است. اقدام وزارت خارجه در تکذيب ارتباط مواضع کشور با آنچه در اين فيلم مطرح شده باعث تاسف است و شک ندارم که ریيس‌جمهور محترم با اين اقدام شتاب‌زده مقام آگاه وزارت خارجه موافق نيستند. اين در حالي است که ستاد پاسداشت شهدا پس از رو‌به‌رو شدن با موج انتقادهاي روزنامه­هاي مصري و واکنش­هاي متفاوت مقام­هاي ايران و مصر بر موضع قبلي خود تاکيد کرده و اعلام کرده است: قصد دارد در بهشت زهرا مقبره­اي نمادين از خالد اسلامبولي بسازد تا ياد و خاطره وي هميشه زنده بماند. درخواست براي تاسيس الازهر در تهران در حالي که موج اعتراض­ها نسبت به فيلم اعدام فرعون بالا رفته و گمان مي­رود که اين فيلم باعث افزايش تنش­ها ميان ايران و مصر شود، جمهورى اسلامى ايران با درخواستى از دانشگاه الازهر قاهره بزرگترين دانشگاه سنى‌مذهب دنياي اسلام، خواستار بازگشايى شعبه­اي در تهران شده است. کريم عزيزى سخنگوى دفتر حافظ منافع ايران در قاهره در گفت‌و‌گو با خبرگزاري فرانسه گفت: ما به طور رسمى اين درخواست را ارایه داده‌ايم، اما تاکنون پاسخى دريافت نکرده‌ايم.

اين درخواست با هدف تحکيم روابط ايران و مصر و وحدت هرچه بيشتر شاخه‌هاى مذهبى اسلام، به ويژه تشيع و تسنن ارایه شده است. اما روزنامه عراقي زمان نوشت: عزيزي خود به ديدار طنطاوي ریيس دانشگاه الازهر رفته و از وي رسماً خواسته که اجازه تاسيس شعبه­اي از الازهر در ايران داده شود. گفته مي­شود، برخورد شيخ الازهر با تقاضاي عزيزي مثبت بوده، اما تاکنون جواب رسمي داده نشده است. با اين حال شيخ عبدالفتاح علام وکيل الازهر در اين باره گفت: ايران به طور رسمي تقاضاي افتتاح شعبه­اي از الازهر در ايران را نکرده است. اگر ايران تقاضاي خود را به صورت مکتوب و رسمي به ما بدهد آن را در جلسه­اي به رياست طنطاوي بررسي کرده و در نهايت موضع نهايي‌مان را اعلام مي‌کنيم. وي در ادامه افزود: آخرين تقاضاي رسمي که از ايران در اين رابطه به مصر فرستاده شده به سال 1975 بازمي‌گردد که هدف از آن، نزديکي روابط ايران و مصر و روابط مذاهب اسلامي به ويژه شيعه و سني به يکديگر بود.

اين در حالي است که شيخ على عبدالباقى، ریيس مرکز تحقيقات اسلامى دانشگاه الازهر گفت: درخواست تاسيس دانشکده در ايران رسمى نبود و از سوى پنج ميليون اقليت سنى ايران مطرح شده است. سنى‌هاى ايران خواستار تدريس علوم اهل تسنن دانشگاه الازهر به فرزندان خود هستند که از نظر آنان، پيشرفته و باز است و اين پيام الازهر براى همه جهانيان است. عبدالمنعم البرى، استاد سابق دانشگاه الازهر هم گفت که از کارشناسان مصرى تشيع از جمله خود او خواسته شده تا به نيروهاى امنيتى اين کشور درباره ايدئولوژى شيعه و نقشه‌هاى آن براى نفوذ به کشورهاى سنى آموزش بدهند، اما وى تاييد دارد که ما ترس و نگرانى از شيعيان نداريم و هيچ تنش و اختلافى ميان الازهر و بقيه مذاهب اسلامى نيز وجود ندارد. در حالى که عزيزى بر اين باور است که حضور الازهر در ايران مى‌تواند به تبادل اساتيد مذهبى منجر شود، عبدالباقى معتقد است که مصر اين کار را نمى‌پذيرد. وى با تاکيد بر اين‌که هيچ دانشجوى شيعه‌اى در الازهر تحصيل نمى‌کند، گفت: ما نيازى به راه‌اندازى موسسات شيعى در مصر نداريم، چون همه مصرى‌ها سنى هستند و تنها حدود پنجاه تا شصت هزار شيعه عراقى در مصر زندگى مى‌کنند که در اثر اوضاع ناامن عراق به اين کشور پناه آورده‌اند. اين در حالى است که حسام نبات، از فعالان حقوق بشر مصر مى‌گويد: بسيارى از شيعيان در مصر هستند که از تسنن به تشيع روى آورده‌اند که آنها نيز تحت فشار شديد، فشار و شکنجه مقامات براى بازگشت به مذهب تسنن قرار دارند.

بيشتر شيعيان مصر در جنوب اين کشور و در فقر شديد زندگي مي­کنند. در همين رابطه نزديک به شش ماه پيش رهبر شيعيان مصر نيز توسط دولت اين کشور دستگير و اکنون به شدت تحت شکنجه قرار دارد، به گونه‌­اي که سازمان­هاي حقوق بشر از وضعيت جسماني وي بسيار نگرانند. وي متهم است که براي ايران جاسوسي مي­کرده و در سفرهايش به عراق با مراجع ديني اين کشور از جمله آيت­ا... سيستاني ديدار داشته از وي براي کمک به شيعيان مبالغي پول دريافت کرده و با فرماندهان جيش‌المهدي نيز نشست و برخاست داشته است.