پس از مميز، پيش از مميز، آيدين آغداشلو

مرتضى مميز جمعه شب درگذشت و گرافيك معاصر ايران، يكى از مهم ترين پيشكسوتان و پيشگامان خود را از دست داد. بحث درباره جايگاه او و نقد آثارش امر تازه اى نيست و آثار او كه از مطرح ترين هنرمندان پنجاه سال گذشته بود- گذشته از ديدگاه هاى گوناگون و متعدد - به فراوانى بررسى شده است. مى ماند اين نكته كه چنين جايگاه بلندى براساس كدامين فيض و فضيلتى- بحق- ارزانى او شد و چگونه توانست اين محبوبيت عظيم را ميان همگنان خود كسب و نگاهدارى كند كه نه تنها در سطح فرهنگ معاصر ايران، كه در جامعه جهانى گرافيك امروز نيز مشهور و مورد ستايش باشد.

تاريخ گرافيك معاصر ايران را مى توان، به جرات، به قبل و بعد از مرتضى مميز تقسيم و مشخص كرد و هرچند جريان پيوسته و دايرى همچنان در طول اين يكصد سال هنر گرافيك ما را پيش برده و دوران ها و تحولات متعددى را سبب شده، اما هيچ گاه با چنين سرفصل درخشان و مشخصى مواجه نبوده ايم. كوشش عظيم مميز، در كنار چالش هاى درونى و شخصى اش در راستاى بهبود و اعتلاى كارش، برنامه ريزى ها و چشم انداز هاى تازه اى را شكل داد كه در اصل مى بايد از سمت و سوهاى ديگر و از جانب نهادهاى مسئول آن روزگار پيش بينى و تعقيب مى شد _ كه نشد، و بار سنگين ماند برعهده او كه با لياقت و شايستگى از عهده برآمد.

مميز با نخستين تجربه هاى مستقل و متشخص گرافيكى خود _ از دهه هزار و سيصد و چهل شمسى _ هدف و جهتى را مشخص كرد كه هر چند دوردست مى نمود، اما دور از دسترس هم نبود و در امتداد همين هدف مندى بود كه گرافيك و گرافيست به عنوان حرفه و هنرى صاحب شأن و آبرو شناخته شد و رسميت گرفت، چون پيش از آن دوران، گرافيست تنها عضو و كارمندى بود در كار تصويرگرى صفحات شعر و قصه مجله ها، و نه بيش. و مميز كه جنگجويى بود تنها مانده، چنين عنوان و كسبى را كافى ندانست و نپذيرفت و در اين چهل و پنج سال، از تاسيس رشته گرافيك در دانشكده هنرهاى زيباى دانشگاه تهران تا عرضه كردن و شناساندن گرافيك و گرافيست هاى جوان ايرانى به فرهنگ جهانى، تا معلمى ممتد و طولانى و بى دريغ، تا تاسيس انجمن صنفى طراحان گرافيك ايران، تا ايجاد نشريه هاى تخصصى گرافيك، تا راهنمايى و راهبرى هر آنچه كه به گرافيك مربوط مى شد لحظه اى وانماند و از پا نيفتاد، و از پا كه نيفتاد هيچ، از پاافتاده ها را هم مراقبت و همراهى كرد.

فهرست مجموعه فعاليت هاى او در اين عرصه، بيش از ده صفحه ريز حروفچينى شده را شامل مى شود و همين مثال گواه كاملى است از كار درخشان و يكسره او در متن فرهنگ معاصر ايران و نشان مى دهد كه هيچ صنف و گروهى، از ناشر و فيلمساز تا اهل قلم و چاپگر و روزنامه نگار و ديگران ديگر از حاصل كار او بى بهره نماندند و دين او بر گردن فرهنگ تصويرى ما همچنان بى چون و چرا است.گمان دارم، آرام آرام، پاسخ سئوالى كه در بالا مطرح شد را مى توان با وضوح بيشترى دريافت كرد و ديد؛ كه آنچه او را بر اين اريكه نشاند، حاصل كارى عظيم و مداوم، مديريتى هوشمندانه و بى غيظ و حسد، خلاقيتى جوشان و درخشان و مهرى بى حد و حصر به مردمان و جوانان بود و هركس كه از اين منبع فيض برخوردار شود و لطف الهى، در داشتن گوهر استعدادى در حد كمال، شاملش شود، ديگر جنگجوى تنهاى پريشان نخواهد بود و نخواهد ماند و رفته رفته جويبارهاى فراوان پراكنده به اين رود روان خواهند پيوست و حركت خروشان، تا دوردست امتداد خواهد يافت.

چهل وپنج سال بود كه او را مى شناختم و دوست داشتم. كوشيدم در اين سال هاى طولانى بيمارى و آزمونى كه دير يا زود در انتظار همه است _ و درست است كه مرگ قطعى ترين همه رويدادها است _ از همراهى و همدلى اش باز نمانم، هرچند كه همسر شايسته و مفخم اش لحظه اى همدمى جوارش را ترك نكرد و مجالى براى مراقبت ديگران باقى نگذاشت. اين چند كلمه را با پريشانى تمام نوشتم تا اداى دينى باشد به دوستى كه دوست بسيارى از مردمان بود و هرچه مى خواست براى همه مردمان بود. اين چنين است كه در پاسخ، تنها نماند و تجليل شد در حد نهايت و فوج فوجِ دوستدارانش همچنان در آمد و شد اند و جايگاه او در دل مردم و اهل فرهنگ باقى و برقرار.